Czujesz się pokrzywdzony. Złożyłeś zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa i byłeś pewny, że teraz sprawa nabierze rozpędu, zostanie wszczęte postępowanie, a Twoje poczucie sprawiedliwości zostanie zaspokojone. Niestety, właśnie odbierasz przesyłkę poleconą, w której znajduje się postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa. Opadają Ci ręce, bo jak to – sprawa nie kwalifikuje się do postępowania karnego? Co w takim razie teraz robić?
Niestety opisany stan faktyczny zdarza się stosunkowo często – i z różnych powodów. Przepisy bowiem przewidują, że w sytuacji zaistnienia pewnych, ściśle określonych przesłanek nie można prowadzić postępowania karnego. Tytułem przykładu: rzeczą oczywistą jest, że nie można prowadzić postępowania karnego przeciwko sprawcy czynu, który zmarł. Znacznie częściej jednak zdarzają się sytuacje, w których organy ścigania, odmawiając wszczęcia postępowania, powołują się albo na brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia czynu, albo na fakt, że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego.
Pamiętać jednak należy, że obie te przesłanki stanowią jedynie wyraz oceny organów ścigania w danej sprawie. To bowiem, że konkretny prokurator prowadzący postępowanie uzna, że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego, nie musi być stanowiskiem prawidłowym. Dlatego też ustawodawca przewidział możliwość zaskarżenia postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, niezależnie od tego, czy miałoby być ono prowadzone w formie śledztwa, czy też dochodzenia.
Najważniejszą kwestią jest termin – siedmiodniowy od momentu otrzymania postanowienia. Jeśli przekroczymy ten termin, to można spróbować złożyć wniosek o jego przywrócenie, jednakże przesłankami do jego przywrócenia są okoliczności trudne do przewidzenia, nagła, ciężka choroba uniemożliwiająca sporządzenie i wysłanie takiego zażalenia, różnego rodzaju katastrofy – generalnie okoliczności wyjątkowe. Pomyłka w obliczeniu terminu na pewno nie będzie taką okolicznością. Dlatego też warto na kopercie zapisać sobie termin odbioru przesyłki oraz termin na wniesienie zażalenia – aby uniknąć w tym zakresie pomyłki.
Zażalenie takie będzie rozpoznawał sąd, który oceni, czy postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania ma uzasadnione podstawy. Często odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego następuje wyłącznie na podstawie analizy zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa – prokurator nie przeprowadza żadnych dodatkowych czynności. W mojej ocenie w takiej sytuacji decyzja o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego jest decyzją przedwczesną, tym bardziej, że postępowanie karne jest postępowaniem charakteryzującym się bezpośredniością, czyli osobistym stykaniem się organów z dowodami. Trudno uznać, że całą sprawę można ocenić prawidłowo jedynie po zapoznaniu się z jednym dokumentem – czyli takim zawiadomieniem. W praktyce zatem często odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego spotyka się z krytyką sądu orzekającego i uchyleniem takiego postanowienia. Wówczas prokurator będzie zobowiązany do przeprowadzenia określonych czynności dowodowych.
Otrzymanie zatem postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (czy to śledztwa, czy to dochodzenia) nie stanowi ostatecznego zakończenia sprawy. Jeśli jesteśmy przekonani, że nasza sprawa nie została poprowadzona w sposób prawidłowy i wnioski organów ścigania nie są uzasadnione, możemy skorzystać z możliwości zaskarżenia takiego postanowienia – i oczekiwać na rozstrzygnięcie sądu w tym zakresie.